سندرم متابولیک چیست؟

میلیون ها نفر در دنیا از کشورهای در حال توسعه تا کشورهای توسعه یافته در تلاش هستند که مشکل و معضل اضافه وزن و چاقی را ریشه کن کنند. مردم تصور می کنند یک رژیم غذایی که بر پایه سبزیجات و غلات و چربی کم تنظیم شده است، راه حل نهایی کاهش وزن باشد. اما آیا این برنامه های غذایی در همه جای دنیا با هر شرایطی سازگاری دارد؟ آیا توصیه های غذایی باعث شده است که سندرم متابولیک درمان شود؟ در این مقاله به صورت ریشه ای به سندرم متابولیک، بیماری ایکس و مشکل دیابت می پردازیم.

سندرم متابولیک

سندرم متابولیک به مجموعه ای از شرایط بیمارگونه می گویند که خطر ابتلا به بیماری های قلبی، سکته مغزی و دیابت نوع دو افزایش می دهد. این شرایط در زمانی که فشار و قند خون افزایش می یابد و با بالا رفتن سطح چربی بدن در اطراف دور کمر و سطح کلسترول غیر طبیعی اتفاق می افتد.

داشتن تنها یکی از این شرایط مثل اضافه وزن به معنای سندرم متابولیک نیست. اما اضافه وزن خطر ابتلا به سندرم متابولیک ( حملات قلبی یا دیابت ) را افزایش می دهد. سندرم متابولیک تا حدی شایع است که در کشوری پیشرفته مانند آمریکا بیش از یک سوم بزرگسالان مبتلا به این بیماری هستند. بنابراین اگر فردی در معرض دیابت یا مشکلات قلبی باشد، خطر ابتلا به سندرم متابولیک در فرد توسط پزشکان جدی گرفته می شود و با تجویز رژیم غذایی مناسب یا عمل جراحی به بهبود فرد مبتلا به بیماری کمک می شود. اما چرا این بیماری به وجود می آید؟ چگونه می شود از بروز چنین بیماری خاموشی جلوگیری کرد؟

برای اینکه علت بروز چنین بیماری را درک کنیم باید با اصطلاحی پزشکی با نام ( مقاومت به انسولین ) آشنا شویم. اصلی ترین کار انسولین تنظیم گلوکز ( قند اصلی ) خون است. این کار انسولین بسیار ضروری است. در صورتی که قند خون شما به شدت افزایش یابد، در معرض خطر از دست رفتن آب بدن، کما و در موارد بسیار شدیدتر حتی مرگ خواهید بود. در صورتی که قندخونتان بسیار کاهش یابد، مغز شما از منبع اصلی غذایی اش محروم شده است و مجددا با اغما و مرگ روبرو خواهید بود. در صورتی که سوخت و سازی طبیعی داشته باشید، سطح گلوکز بدنتان در محدوده‌ی طبیعی باقی خواهند ماند.

هنگامی که غذا می‌خورید، قند خون شما افزایش می یابد و لوزالمعده‌تان را مجبور می سازد که مقداری انسولین به داخل خون بریزد. انسولین علائمی را به ماهیچه های شما می فرستاد مبنی بر این که باید قند اضافی را از خون بگیرند. سلول‌های ماهیچه‌ای شما یا از گلوکز به عنوان منبع انرژی برای خود استفاده می کنند و یا این که آن را به شکل نسبتا تغییر یافته ای به نام ( گلیکوژن ) ذخیره می کنند.

هنگامی که چند ساعت غذا نخورده باشید، قند خون شما به تدریج افت می‌کند. برای برقراری تعادل، لوزالمعده یک هورمون مکمل به نام ( گلوکاگون ) ترشح می‌کند که سبب تبدیل گلیکوژن به گلوکز و یا ساخته شدن گلوکز جدید از پروتئین های بدن و وارد کردن آن به جریان خون می شود.

اگر همه چیز به خوبی پیش رود لوزالمعده‌ مقادیر کافی از این هورمون را درست هنگامی که نیاز به طبیعی نگه داشتن قند خونتان وجود دارد تولید خواهد کرد. این اندام هنگامی که یک وعده غذایی نمی خورید و یا وقتی که وعده ای شامل سه شیرینی شکری و نوشابه می‌خورید نیز باید درست کار کند.

متاسفانه این اندام مهم ( لوزالمعده ) در بخش عمده ای از افراد جامعه خوب کار نمی‌کند. شایع‌ترین مشکلی که در بین همه افراد وجود دارد، مقاومت به انسولین است. این نارسایی هنگامی به وجود می آید که سلول های ماهیچه ای واکنش‌دهندگی خود را نسبت به انسولین از دست می دهند. در نتیجه مقادیر طبیعی هورمون انسولین باعث افت لازم در سطح گلوکز نمی‌شوند. به عبارت دیگر سلول‌های ماهیچه ای در مقابل دستور هورمونی، مقاومت می کنند. لوزالمعده فکر می کند گلوکز هنوز بالاست و بنابراین انسولین بیشتری می سازد. به تدریج سلول های ماهیچه‌ای شروع به واکنش نشان دادن می کنند، ولی برای این کار مقادیر زیادی هورمون مورد نیاز است. در نتیجه سطح سلول انسولین خون شما به صورت غیر طبیعی بالاست، حتی هنگامی که ناشتا هستید.

در ایران طبق آمارهای سازمان پزشکی افراد زیادی از مقاومت به انسولین رنج می برند، که شامل تمام کسانی می شود که بیماری فشار خون، دیابت و چاقی دارند. نزدیک به ۲۵٪ کسانی که چنین بیماری هایی ندارند، یعنی چاق نیستند یا فشار خون ندارند نیز دچار درجاتی از مقاومت به انسولین هستند. بخش بزرگ این جامعه را افراد بالغ تشکیل می دهد.

بیماری ایکس چیست؟

یکی از معضلاتی که در مورد مقاومت به انسولین وجود دارد این است که اغلب به همراه تعدادی دیگر از مشکلات سلامتی روی می دهد که شامل فشار خون بالا، بالا بودن کلسترول LDL، پایین بودن سطح HDL و بالا بودن تری‌گلیسیریدهای خون است. کسانی که همگی این مشکلات بسیار شایع را به همراه یکدیگر دارند بنابر نظر محقق برجسته دانشگاه استنفورد، دکتر جرالد ریون، بیماری ایکس دارند.

هیچ‌کس نمی‌تواند با قاطعیت بگوید که مقاومت به انسولین سبب سندرم ایکس می شود، ولی شواهد مقتضی وجود دارد که پیش درآمد آن است. برخی تحقیقات نشان می دهد که مقاومت به انسولین سبب بروز بیماری سندرم ایکس می شود. مطالعات بر روی کودکانی که والدین شان فشار خون بالا داشتند، سال‌ها قبل از این که خودشان افزایش وزن یا فشار خون بالا پیدا کنند دچار مقاومت به انسولین شده اند، که نشان می‌دهد احتمالا مقاومت به انسولین یکی از علل مشکل آنها بوده است.

افرادی که سندرم ایکس دارند در معرض خطر بالاتر ابتلا به تعدادی بیماری کشنده هستند. به عنوان مثال، فردی که فشار خون بالا، اچ دی ال ( کلسترول مفید ) پایین، ال دی ال ( کلسترول مضر ) بالا و تری‌ گلیسرید بالا دارد بسیار بیشتر استعداد ابتلا به بیماری های عروق کرونر دارد. بیمارانی که انسولین خونشان بالاست بیشتر احتمال دارد که دچار دیابت غیروابسته به انسولین شوند. بنابراین ناتوانی سلول‌های ماهیچه ای در واکنش طبیعی به انسولین همراه با مجموعه پیچیده ای از ختلالات سوخت و سازی خواهد بود که به نوبه خود خطر بیماری‌های مهلک را افزایش می دهد.

غذاهایی که می توانند سبب مقاومت به انسولین شوند

ژنتیک نقش موثری در ریتم زندگی موجودات زنده دارد. وقتی تحرک می کنید ژنتیک می تواند در نحوه تولید هورمون ها و سوخت و ساز در بدن شما و یک فرد دیگر مقداری تفاوت به وجود بیاورد. اگر خانواده ای دارید که اغلب مبتلا به دیابت هستند یا چربی خون‌شان بالاست، احتمال زیادی وجود دارد تا شما نیز به چنین بیماری هایی مبتلا شوید. اما صبر کنید! محیط نقش بسیار موثرتری نسبت به ژنتیک بر روی اندام و جسم ما دارد. محیط درباره سبک زندگی ما می باشد. شغل، تحرک، تغذیه و روابط اجتماعی نقش مهمی در تاثیر محیط بر روی سلامتی ما دارند.

مصرف صحیح از مواد غذایی طبیعی و سالم کمک می کند تا از ابتلا به بیماری مقاومت به انسولین پیشگیری کنیم. اثبات شده است که در سه صورت خطر ابتلا به اختلال مقاومت به انسولین افزایش می یابد: 

۱_ هنگامی که رژیم غذایی غنی از کربوهیدرات‌های تصفیه شده دارید.

۲_ اگر رژیمی غنی از اسیدهای چرب امگا۶ و فقیر از نظر اسیدهای چرب امگا۳ دارید.

۳_ اگر چربی های ترانس و اسیدهای چرب اشباع شده زیادی مصرف می کنید.

چه در کشورهای پیشرفته زندگی‌ کنید یا در کشورهایی که خیلی وضع اقتصادی با ثباتی ندارند، استفاده از مواد غذایی که از کشاورزی به دست می آیند، انتخابی ارزان و بسیار آسان هستند.‌ غلات و صیفی‌جات از محصولاتی هستند که بسیار مورد استفاده قرار می گیرند. این مواد غذایی بصورت ساده شده ( تصفیه شده ) بسیار پرطرفدار هستند. شیرینی‌ها، کیک، دونات، نوشابه ها، برنج‌سفید، آرد سفید از این دسته مواد هستند که به آنها کربوهیدرات ساده می گویند. این مواد غذایی هنگامی که با روغن‌های صنعتی قابل خوردن و التهاب‌زا ترکیب شود، میزان زیادی امگا۶ و میزان کمی امگا۳ خواهند داشت. در مقاله امگا ۳ درباره اینکه کدام‌یک باید بیشتر مورد استفاده قرار بگیرد توضیح داده ایم. 

هنگامی که کربوهیدرات‌های ساده شده جای خود را به سبزیجات برگ تیره رنگ، ماهی و مرغ می دهند باعث می شود تا بدن مجبور به ترشح میزان بیشتری انسولین شود. تولید و ترشح زیاد انسولین در کنار مصرف سالادها و گوشت‌هایی که در رستوران های زنجیره ای ( فست فود ) به صورت صنعتی تهیه می شوند، باعث بروز بیماری‌هایی نظیر مقاومت انسولینی می شود.

کربوهیدرات‌های تصفیه شده و مقاومت به انسولین

یکی از دلایلی که مصرف رژیم غذایی پر از قندهای ساده و کربوهیدرات‌های تصفیه شده می تواند منجر به مقاومت انسولین گردد این است که این غذاها ( ضریب قندزایی ) بالایی دارند. معنای آن این است که به سرعت قندخون شما را بالا می برند و لوزالمعده‌تان را مجبور می سازند که جهت مقابله با این حالت مقدار زیادی انسولین ترشح کند. در صورتی که همیشه رژیم غذایی پرقند مخصوصا قندهای ساده را پیروی کنیدط لوزالمعده مقادیر بیشتری انسولین ترشح می کند. به تدریج نیاز بی حد و حصر به هورمون انسولین سبب از پای درآمدن غده لوزالمعده می شود و نهایتاً منجر به بیماری قند بالغین می‌شود. این حالت برای افرادی که بصورت ژنتیکی مستعد هستند سریعتر اتفاق می افتد.

تحقیقات جامعی که طی ۲۰ سال اخیر انجام شده است نشان می دهد زنانی که رژیم غذایی شأن غنی از شیرینی‌جات است ولی کربوهیدرات های الیاف دار ( فیبر ) کمی می خورند، دو برابر بیشتر از کسانی که کربوهیدرات‌های تصفیه شده کمتری می خورند احتمال ابتلا به دیابت دارند.

اسیدهای چرب ضروری و مقاومت به انسولین 

رژیم های غذایی که مقادیر کمی اسیدهای چرب امگا۳ و مقادیر بالایی اسیدهای چرب امگا‌۶ دارند در صورتی که زیاد مصرف شوند می توانند به مقاومت انسولینی منجر شوند. حیوانات آزمایشگاهی که با رژیم غذایی غنی از چربی های اشباع تغذیه شده بودند و میزان چربی های امگا۶ زیادی به آنها داده شده بود دچار مقاومت به انسولین شدند.

در تحقیقی که بر روی موش های آزمایشگاهی صورت گرفت به آنها روغن سویا و روغن ماهی خورانده شد. با در نظر گرفتن کالری یکسان بین هر دو، موشی که روغن سویا مصرف کرده بود وزن بیشتری نسبت به موش دیگر کسب کرد. این اختلاف وزن بسیار زیاد بود.

آزمایشی مشابه در کشور آمریکا بر روی مردم نتایجی مشابه داشت. افرادی که چربیهای اشباع شده زیادی مصرف می‌کردند مانند موش‌ها بیشتر به اضافه وزن و مقاومت انسولین دچار می شدند. استورلین محققی استرالیایی می‌گوید: افرادی که در سلولهای ماهیچه ای خود مقادیر کمتری چربی امگا ۳ ( DHA ) و مقادیر بیشتری امگا ۶ دارند به احتمال بیشتری دارد که دچار مقاومت به انسولین و چربی شوند. تحقیقی که بر روی مردم غرب خاورمیانه انجام شده است نشان می دهد در حالی که مردم چربی کمتر و کالری کمتری دریافت می کنند نیز در معرض مقاومت به انسولین هستند. مشاهدات نشان می دهد که مصرف کم چربی در صورتی که غذاهایی با چربی های ترانس یا بصورت اشباع شده، یکی از دلایل افزایش احتمال ابتلا به مقاومت انسولینی است.

چرا امگا ۳ ( DHA ) بر مقاومت انسولین تاثیر مطلوبی می گذارند؟

هرچقدر درصد اسیدهای چرب غیر اشباع در غشاهای سلولی شما بیشتر باشد، غشای سلولی شما نرم‌تر می شود. اسید های چرب( DHA ) که شش پیوند غیر اشباع شده دارد، در حقیقت غیراشباع‌ شده ترین اسید چرب است و منجر به تشکیل نرم‌ترین غشاهای سلولی می شود. غشاهای نرم تعداد بیشتری گیرنده‌ی انسولین و نیز گیرنده‌های واکنش‌دهنده‌تری دارند که منجر به حساسیت بیشتر نسبت به انسولین می گردد.